بازی‌درمانی و اثرات آن بر کودکان و درمان و بهبود برخی اختلالات امری ثابت شده است.
انسان نیاز به حرکت و جنبش دارد و بازی بخش مهمی از این نیاز است.
هرفرد برای رشد ذهنی و اجتماعی خود نیازمند اندیشه و تفکر است و بازی خمیر مایه ی این تفکرو اندیشه است.
آمادگی جسمی و روحی برای مقابله با مشکلات بخشی از فلسفه ی بازی کودکان است.
بنابراین؛ بازی هرچه گسترده تر؛ پیچیده ترو اجتماعی ترباشد کودک از مصونیت روانی بیشتری برخوردارمی شود.
فلسفه‌ی بازی چیست؟
کشف دنیای اطراف بخش دیگری از فلسفه‌ی بازی است که کودک حس کنجکاوی خود را از این طریق ارضا می‌کند.
بازی تن و روان کودک را واکسینه می‌کند و مسؤولیت اجتماعی و اقتصادی را که در آینده باید به دوش کشد به او می‌آموزد.
کودک با بازی کردن موقعیتی به دست می‌آورد تا اعتقادات؛ احساسات و مشکلات خود را پیدا کند و مهارت‌های زندگی را بیاموزد.
بدون تردید بازی بهترین شکل فعالیت طبیعی هر کودک محسوب شود.بازی دنیای کودکان است. بادنیای کودکان بازی نکنید.
بازی مؤثرترین و پرمعنا ترین راه یادگیری کودکان است. بازی یکی از بهترین راه های تربیت فرزند است.
بازی منبع سرشار و غنی آموزشی است.بازی درمانی یکی از روشهای مؤثر در درمان مشکلات رفتاری و روانی کودکان است.
به طور کلی بازی نقش مؤثری در رشد کودک دارد و در خلال بازی می‌توان به بسیاری از ویژگی‌ها، مسائل و رشد کودک پی برد.
بازی های کودکان مختلف و نوع ویژگی هایی که از خود ظاهر می‌سازند تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند.
هر چند نوع بازی‌ها در گروه‌های سنی و بچه های گروه سنی مشترکاتی دارد، اما نوع شرکت کودک در بازی اهمیت ویژه دارد.
” بازی درمانگر” در واقع از موقعیت بازی برای ایجاد ارتباط با کودک استفاده می‌کند و تلاش می‌کند
به تخلیه هیجانی او و حل و فصل مشکلات او در زندگی عادی اش بپردازد.
“بازی‌درمانی” چیست؟
این تکنیک انعکاس رفتار کودک است. باید احساسات کودک را طوری شناسایی کرد و آن را به کودک منتقل کرد
که کودک نسبت به اعمال و رفتار خود آگاه شود.”بازی‌درمانگر” در واقع از موقعیت بازی برای ایجاد
ارتباط با کودک استفاده و تلاش می‌کند به تخلیه هیجانی او و حل و فصل مشکلات او در زندگی عادی اش بپردازد.
بازی درمانی به کودکان کمک می کند تا احساسات منفی و رویدادهای ناراحت کننده‌ای را که نتوانسته‌اند با آنها کنار بیایند، درک کنند.
به جای استفاده از روشهای درمانی رایج بزرگسالان مانند گفت‌و‌گو و توضیح درباره ی چیزی که سبب ناراحتی آنها شده است،
از بازی برای برقراری ارتباط به شیوه ی خود بهره می‌گیرند، بدون آنکه احساس کنند دارند بازجویی یا تهدید می شوند.
بازی‌درمانی فعال (Active play therapy)
در این روش بازی‌درمانی به کودک تعدادی اسباب بازی محدود داده می‌شود و درمانگر همزمان بازی با کودک
او را به سمت یک سناریو خاص سوق می دهد برای مثال کودکی که برادر یا خواهر تازه متولد شده دارد
و با او دچار مشکلی است بازی مار پله یا فوتبال مناسب او نیست، بهتر است او با کودک خیالی خود بازی کند
و در آن بازی کنش و واکنش های کودک سنجیده می شود.
درمانگر شروع به محبت بیش از حد به نوزاد خیالی می‌کند تا از این طریق حس حسادت کودک را برانگیخته کند
یا از طریق اولویت دادن به نوزاد در تمامی مراحل بازی سعی می کند رفتار متقابل کودک را با فرزند تازه متولد شده بسنجد.
بازی‌درمانی غیرفعال (Stimulus situation)
در این بازی‌درمانی هیچ سناریو از پیش تعیین شده ای نیست. بازی درمانگر با مشخص کردن حیطه محدودی سعی می‌کند
خود را در اختیار کودک قرار داده تا کودک درباره سناریوی این بازی نظر بدهد از این طریق
کودک می‌تواند به تخیل خود جامع عمل بپوشاند و آن را بهبود بدهد.
با توجه به اینکه اسم این روش بازی درمانی غیرفعال است اما کودک و تخیل او حضور فعالی در این سناریو دارند.
بازی‌درمانی و شناخت بهتر احساسات
حس مفید بودن یکی از مهم ترین احساساتی است که کودک می‌تواند از بازی درمانگر خود در این وضعیت دریافت کند.
کودک در بازی‌درمانی احساسات خود را بیش از پیش می شناسد احساساتی که خیلی از افراد شاید
تا سنین میانسالی شناخت درستی از آن ها نداشته باشند.
براساس نظر فروید کودک با تکرار به کمال می رسد در روش بازی‌درمانی کودک پیاپی درگیر تکرار احساسات خود است
و با شناخت هریک از آنها و کنترل‌شان در موقعیت‌های مختلف به مهارت‌های مورد نیاز می رسد.
بازی‌درمانی
احساسات و هیجاناتى که در اثر موقعیت بازى‌درمانى در کودک ایجاد مى‌شود
به چهار صورت قابل شناسائى است. یک مشاور یا روان درمانگر باید نسبت به این احساسات توجه کرده،
و بعد از شناسائى نسبت به حمایت و یاورى کودک اقدام کند.
کودک مسئولیت احساس خود را برعهده می‌گیرد که اصولا با نهاد اول شخص (من) بیان می‌شود:
مثلا در حین بازی می‌گوید: من دوستت دارم، من ازت متنفر هستم، من میخوام بزنمش، من میخوام …
کودک مسئولیت احساس خود را بر عهده نمی گیرد که این نوع بیان احساسات در کودکان به ندرت اتفاق می‌افتد
در این روش کودک عروسک خود را وارد به اعتراف به احساسات خود او می کند. برای مثال به عروسک می‌گوید
اعتراف کند که مادر کودک را دوست ندارد و از او متنفر است یا از زبان عروسک می‌گوید که مادرش را دوست ندارد.
کودک بصورت مستقیم به فردی که از دنیای واقعی اوست احضار احساس می‌کند مانند:
مامان دوست دارم، بابا دلم برات تنگ شده و …
کودک می تواند احساسات خود را نسبت به وسائل فیزیکی یا فردی تخیلی در ذهنش نسبت دهد
برای مثال با کوبیدن عروسک روی زمین باعث احساس ناراحتی خود را از اسباب بازی نشان دهد.
کدام اختلالات با بازی‌درمانی، درمان شوند؟
انواع اختلالاتی را که ریشه در احساسات و هیجانات کودک ، سازگاری او با محیط و … دارند، می‌توان با این روش درمان کرد.
افسردگی کودکان ، ترس‌های کودکان ، مشکلات رفتاری که ریشه اضطرابی دارند، شب ادراری ،
ناخن جویدن ، دروغ گفتن ، پرخاشگری و … را می‌توان با استفاده از بازی‌درمانی حل کرد.
برای درمان کودکان ناسازگار و کسانی که نسبت به حل مسائل مربوط به سازگاری مشکل دارند استفاده می شود.
بازی درمانی در کاردرمانی ذهنی و گفتار درمانی برای درمان و رفع اختلالات زیر استفاده می‌شود:
- اختلال نقص توجه همراه با بیش فعالی
- اتیسم
- اختلال یادگیری
بیش فعالی و بازی درمانی
کودکان مبتلا به بیش فعالی چالش های خاصی را برای والدین ذاتاً شاد و سرزنده ایجاد می کنند.
به دلیل مشکلات کارکردهای اجرایی، برای آنها پیگیری قوانین و ماندن در یک پروژه از ابتدا تا انتها دشوار است.
سبک بازی آنها ممکن است خارج از کنترل باشد. والدین برانگیخته و عصبانی ممکن است بگویند
“اگر درست بازی نکنی، ما هم به هیچ وجه با تو بازی نمی کنیم”.
والدین بایستی به کودک خود اجازه دهند تا آزادانه بازی کنند
وگرنه آنها این پیام را دریافت می‌کنند: “تو نرمال نیستی؛ من نمیخوام باتو بازی کنم”.
اصول بازی درمانی
اسکلاین در سال ۱۹۸۲ اصول پایه‌ای را برای اجرای روش بازی‌درمانی معرفی می‌کند و معتقد است
بدون رعایت این اصول رابطه و شرایط اولیه برای بازی درمانی ایجاد نخواهد شد.
درمانگر باید به توسعه یک رابطه گرم و دوستانه با کودک بپردازد.
بازی‌درمانی چیست؟
این رابطه اهمیت شایان توجهی بر مؤثر بودن این روش خواهد شد. شاید درمانگر ناچار شود برای ایجاد
چنین رابطه‌ای ویژگی‌هایی را در موقعیت بازی بپذیرد. همانطور که در شیوه‌های روان درمانی بزرگسالان ایجاد
رابطه مفید بسیار ضروری و در واقع اساس کار است، در بازی درمانی کودکان نیز ایجاد چنین رابطه‌ای گام اول
در شروع درمان است و بدون آن هیچ پیشرفت در کار درمان بوجود نخواهد آمد.
درمانگر پذیرش بدون قید و شرط از کودک داشته باشد. به عبارتی کودک بدون در نظر گرفن ویژگی‌های
خوب و بدی که دارد یا کارهای خوب و بدی که دارد مورد پذیرش قرار بگیرد.
پذیرش بدون قید و شرط
عکس این حالت زمانی اتفاق می‌افتد که درمانگر والدین یا اطرافیان به کودک چنین می‌گویند.
چون این کار بد را انجام دادی دیگر دوستت ندارم، گفتن چنین مطالبی به کودک یا ایجاد شرایطی
که چنین پیغامی را به کودک برساند، در کودک احساس پذیرش بدون قید و شرط را خدشه‌دار می‌سازد.
کودک لازم است احساس کند او را بدون در نظر گرفتن کارهایش دوست دارند،
او موجود ارزشمندی است و اگر تنبیهی اتفاق می‌افتد کاری که توسط او انجام گرفته زشت بوده و نه شخصیت او.
بر این اساس درمانگر تلاش می‌کند در طول جریان بازی درمانی چنین احساسی را در کودک زنده کند.
باید شرایط و موقعیتی حاکی از احساس آزادی برای کودک بوجود بیاید.
بازی درمانگر این کار را با کنار گذاشتن روشهای محدود کننده سخت گیرانه انجام می‌دهد،
تا کودک احساس آزادی کند. این آزادی ، آزادی در عمل و رفتار و همچنین آزادی در احساس را شامل می‌شود.
بطوری که بتواند احساست خود را بدون احساس محدودیت ظاهر سازد.
به عنوان یک مثال در یک جلسه بازی درمانی کودک چنین آزادی را احساس می‌کند که
عروسک کوچکی را که نمادی از برادر کوچکتر است، مفصلا کتک بزند.
درمانگر حضور فعال و عملکرد سریعی در جریان درمان دارد. بر حسب شرایط و موقعیت‌هایی که پیش می‌آید
رفتارهایی که از کودک سر می‌زند به موقع وارد عمل می‌شود و با مداخله مثلا تفسیر
احساسات و استفاده از رفتارهای جایگزین به کودک کمک می‌کند.
شناخت بهتر توانایی‌های کودک
درمانگر توانایی‌های کودک را مهم و با اهمیت می‌شمارد و تلاش می‌کند
و در فرصت‌های مناسب از آنها برای حل مشکل استفاده کند.
درمانگر برای این کار باید تلاش زیادی در جهت شناخت کودک و بویژه توانایی‌های او انجام دهد
و زیرکانه از این توانایی‌ها به نفع کودک استفاده کند.
به عبارتی به صورت فعالانه‌ای کودک را در جریان درمان شرکت می‌دهد
و با تأکید بر مهارت‌های او ، او را در جریان درمان بطور مسئولانه هدایت می‌کند.در شرایطی که در جریان
بازی درمانی ایجاد می‌شود بیشترین نقش اولیه را کودک ایفا می‌کند. کودک شرایط بازی را می‌سازد
و بازی درمانگر به عنوان هدایت کننده و تفسیر کننده روشهای او را پیگیری می‌کند.
بازی‌درمانی در توانبخشی
درمانگر هیچ نوع بازی و شرایطی را برای کودک القا نمیکند و کودک را آزاد می‌گذارد تا به بازی بپردازد
و درمانگر آن هوشیارانه بازی او را مورد بررسی قرار می‌دهد و از آن برای درمان کودک استفاده می‌کند.
درمانگر تلاش نمیکند که فرآیند درمان را سرعت ببخشد. بازی درمانی
به صورت تدریجی ادامه و گسترش می‌یابد تا به نتیجه مورد نظر برسد.
در کنار آزادی و اختیار عمل که کودک در جریان بازی دریافت می‌دارد محدودیت‌هایی تنها با هدف نزدیک‌سازی
درمان به دنیای واقعی اعمال می‌شود و توجه کودک را به مسئولیت خود و احساسات خود جلب می‌کند.
موقعیت مناسب برای بازی درمانی:
بازی درمانی معمولا در کلینیک‌های کاردرمانی، گفتار درمانی و مشاوره که
مجهز به اتاق بازی کودک هستند، انجام می‌گیرد.در این اتاق‌ها فضای مناسب
و اسباب بازی‌های مناسب برای بازی قرار داده می‌شود.
اما در هر حال بازی درمانی را در هر مکانی که مجهز به یک سری وسایل مورد نیاز
برای بازی باشد که رفتار عمل کودک را محدود نکند، می‌توان انجام داد.
منابع:
سایت رادیوکودک
انجمن پیش دبستانی ایران
سایت شبکه ملی مدارس
