آگاهی واجی و پردازش واجی از موضوعات مهم است.

گفتار پیوسته شامل انواع مختلف واحدهای زبانی است که اندازه‌ی این واحدها

از بزرگ ( جمله، کلمه، سیلاب) به کوچک ( واج ها، تکواژها) است.

توانایی برای آنالیز آگاهانه ساختار صدایی گفتار از دوران کودکی شروع می‌شود که این توانایی آگاهی واجی نامیده می‌شود.

اکثر گوینده‌های بزرگسال یک زبان فورا و آگاهانه تشخیص می‌دهند که گفتار شامل این واحدهای زبانی  است.

توانایی کودکان در انجام فعالیت‌هایی مثل تولید قافیه، تشخیص صدای آغازین کلمات یا تقطیع واج‌های تشکیل دهنده‌ی

یک کلمه نشان دهنده‌ی رشد آگاهی واجی در آنها است. عملکرد خوب در چنین فعالیت هایی مرتبط با

عملکرد وی درفعالیت‌های خواندن است. خواندن و هجی کردن طبیعی به وسیله ی عوامل زیادی تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

ازمیان این عوامل می‌توان معناشناسی، صرف و نحو، خزانه‌ی واژگانی، توانایی داستان گویی،

دانش رسم الخطی اعم از آگاهی از حروف الفبا را نام برد.

پردازش واجی و مهارت‌های واج‌شناختی یکی از مهم‌ترین عوامل است.

پردازش واجی تحت تاثیر سه فاکتور نامیدن سریع، حافظه‌ی واجی و آگاهی واجی است.

شواهد نشان می دهد کودکان با اختلالات صداهای گفتاری اغلب مشکلاتی را در

رشد آگاهی واجی و پردازش‌های واجی نشان می‌دهند،و این مشکل کسب مهارت خواندن

در این کودکان را با مشکل مواجه خواهد ساخت.

در این مقاله بر آنیم پس از مروری بر آگاهی واجی به این بحث بپردازیم

که چرا کودکان دارای اختلالات آوایی و واجی در این حوزه با مشکل مواجهند و

چگونه می‌توان از مداخلات آگاهی واجی در دوران پیش از دبستان برای درمان اختلالات آوایی و واجی

بهره جست و در عین حال بستری مناسب برای فراگیری مهارت های تحصیلی بویژه خواندن فراهم کرد.

آگاهی واجی چیست ؟

آگاهی واجی عبارت است از آگاهی فرد از ساختار صدایی ( واجی ) کلمات گفته شده بدون رجوع به معنای آن:

• آگاهی واجی، جز مهم در بازشناسی کلمه و عملکرد خواندن و هجی کردن است.

• توانایی های سوادآموزی مثل هجی کردن، رمزگشایی خواندن، درک خواندن و                                                                                                               روانی خواندن مرتبط با مهارت های آگاهی واجی طبیعی است.

• تحول مهارت‌های آگاهی واجی وابسته به بازنمایی‌های واجی صحیح  است.

• بازنمایی‌های واجی، بازنمایی‌های ذخیره شده در خزانه‌ی واژگان ذهنی است که حاوی مشخصه‌های واجی کلمات است.

• آگاهی هوشیارانه از ساختار واجی کلمات پیش‌گوی قوی عملکرد سوادآموزی طبیعی است.

• آگاهی واجی گروهی از مهارت‌ها را شامل می‌شود شامل آگاهی از اینکه کلمات قابل تجزیه                                                                                                به هجاها، آغازه و قافیه واز همه مهم‌تر به واج‌ها هستند، توضیح داده می‌شود.

• در بعضی از منابع آگاهی از ویژگی‌های آوایی ( مختصات ممیزه) جز مهارت‌های آگاهی واجی محسوب می‌شود.

• آگاهی از ساختار واجی کلمات به عنوان یک آگاهی درون واژگانی محسوب می‌شود                                                                                                           به این معنی که بازنمایی این واحدها به طور مجزا از معنا اتفاق می‌افتد.

• مهارت آگاهی واجی یک مهارت فرا زبانی است.

• تحول آگاهی واجی کودک به صورت یک پیوستار است، کودک ابتدا از کلمات و                                                                                                                    در مرحله‌ی بعد از هجاها، آغازه/ قافیه و در مرحله‌ی آخر از واج‌ها آگاهی پیدا می‌کند.

فاکتورهایی که موجب ضعف در آگاهی واجی می‌شود شامل:

• وجود تاریخچه‌ای از عفونت گوش

• وضعیت اقتصادی-اجتماعی- فرهنگی ضعیف

• تاریخچه‌ی خانوادگی

• IQ غیر کلامی ضعیف

• واژگان درکی ضعیف

• مشکلات زبان و گفتار

توانایی‌های آگاهی واجی شامل:

• آگاهی از قافیه

• تقطیع (کلمات ، سیلاب‌ها، واج‌ها)

• ترکیب( سیلاب ها، واج ها)

• دست‌ورزی واج ها(ابدال آغازین)

• حذف

روند تحولی رشد آگاهی واجی بنا به گفته‌ی (Stackhouse1997) از دوران کودکی تا سال‌های مدرسه به صورت زیر است:

تقطیع کلمات داخل سیلاب ها، قافیه، ترکیب، تقطیع سیلاب به صداها، دستورزی صداها، تقطیع خوشه .

حافظه‌ی واجی :

حافظه‌ی واجی شامل کدگذاری و ذخیره‌ی اطلاعات واجی( مشخصه‌های واجی، قوانین واج آرایی)                                                                                           در حافظه‌ی کوتاه مدت یا فعال است. عملکرد خوب حافظه‌ی واجی مرتبط با مهارت‌های خواندن (و زبانی) است.

برای ارزیابی حافظه ی واجی از فعالیت تکرار ناکلمات و تکرار ارقام استفاده می‌شود.

در کودکان بزرگتر از تکرار کلمات چند هجایی نیز برای ارزیابی حافظه‌ی واجی استفاده می‌شود.

نامیدن سریع :

توانایی سریع نامیدن یک سری از آیتم‌ها (رنگ‌ها، اشیا، حروف، اعداد ) است.

عملکرد خوب در این فعالیت نشان دهنده‌ی کارآمدی در بازیابی نام‌های کلامی از حافظه‌ی بلند مدت است.

پردازش‌های شناختی و زبانی دخیل در نامیدن سریع مشابه با پردازش‌های دخیل در مهارت خواندن است.

آگاهی واجی

آگاهی واج شناختی و اختلالات تولید گفتاری:

کودکان دارای مشکلات تولید گفتاری خاص به نقص هایی در قواعد واجی در خطر                                                                                                             تجربه‌ی مشکلات آگاهی واجی و خواندن هستند ما این کودکان                                                                                                                                        را کودکان دارای اختلال واجی (Phonological Disorder,PD) می‌نامیم.

مروری بر بررسی های انجام شده در کودکان PD حاکی از آن است، این کودکان:

• خطاهای تولید صداهای گفتاری متعدد همرا با وضوح گفتار پایین دارند.

• مشکلات زبانی در حوزه های دیگر (گرامر ، واژگان) دارند.

• مشکلات صداهای گفتاری این کودکان برجسته‌تر از مشکلات کودکانی با مشکل تولیدی مجموعه‌ی کوچکی از صداها است.

• اختلال واجی به عنوان یک اختلال شناختی-زبانی در مقایسه با اختلال تولیدی – حرکتی بررسی می‌شود،                                                                             که در نتیجه‌ی بازنمایی‌های واجی معیوب است.

• کودکان دارای اختلال واجی همراه با مشکلات زبانی  یا فرایندهای واجی غیرطبیعی در خطر بیشتری برای اختلالات آگاهی واجی هستند.

• بعضی از کودکان دارای اختلال واجی مشکلاتی در کسب آگاهی واجی دارند، اما ممکن است                                                                                              این مشکلات در مراحل اولیه‌ی رشد سوادآموزی نمایان نشود.                                                                                                                                             این کودکان از نقاط قوت حافظه‌ی بینایی و آگاهی نحوی                                                                                                                                                   و معنایی برای جبران توانایی محدود شده ی خود                                                                                                                                                         در استفاده از سرنخ‌های واجی برای فرایند خواندن استفاده می‌کنند.                                                                                                                              همانطور که تقاضاهای برنامه‌ی تحصیلی افزایش می‌یابد، مشکل این کودکان برجسته‌تر می‌شود.                                                                                      نقص‌های آگاهی واجی بیشترین تاثیر را روی خواندن در سطح سوم و بالاتر از آن دارد.

• کودکان دارای کنش پریشی تحولی گفتار، گروه دیگری هستند که نقص های آگاهی واجی و مشکلات خواندن را تجربه می‌کنند.

فرضیه‌ی سن حساس

فرضیه‌ی سن حساس برای تحول مهارت‌های سوادآموزی بیان می‌کند که اگر کودک با مشکلات تولید                                                                                صداهای گفتاری و مهارت‌های آگاهی واجی ضعیف وارد کودکستان شود در خطر مشکلات سوادآموزی است.
شواهد دیگری نشان داده است که اگر کودک در سن ۵٫۶ سالگی گفتار ناواضح همراه با مشکلات نحوی و                                                                          معنایی داشته باشد در خطر مشکلات سوادآموزی است.                                                                                                                                        همچنین خطاهای صداهای گفتاری خفیف و مقاوم بالای سن ۶٫۹ سالگی با مشکلات سوادآموزی مرتبط می‌شود.

ارزیابی

ارزیابی آگاهی واجی یکی از مجموعه ارزیابی‌های انجام شده در کودکان دارای اختلال واجی است.                                                                                      تکالیف متفاوتی برای ارزیابی آگاهی واجی استفاده می‌شود، بار پردازشی آنها متفاوت است                                                                                                    و چگونگی انتخاب آنها برای ارزیابی بر اساس سطح تحولی و سن کودک است.                                                                                                                  ضروری است که آسیب‌شناس گفتار  و زبان ارزیابی آگاهی واجی را برای کودکان دارای اختلال صدای گفتاری انجام دهد                                                                 و باید ذکر کرد که آگاهی واجی از طریق درمان قابل بهبود است.

 فعالیت‌های قافیه

این فعالیت‌ها شامل تشخیص و تولید قافیه است
فعالیت تشخیص قافیه، مثال: از کودک پرسیده می‌شود که آیا کلمه‌ی (سوپ) مثل کلمه‌ی (سوپ) است                                                                                    (مثل هم تمام می‌شوند یا آخر اسمشان مثل هم است)                                                                                                                                                  یا اینکه از کودک خواسته می‌شود ازبین سه کلمه( نخ، یخ، گل) کلمه‌ی متفاوت از بقیه را تشخیص دهد.

فعالیت تولید قافیه، مثال: به کودک می گوییم چند کلمه بگو که آخرش مثل کلمه ی (گوش) باش .

 فعالیت‌های ترکیب

فعالیت‌های ترکیب شامل ترکیب هجاها، آغازه/قافیه و واج ها است
فعالیت تشخیص، مثال: از کودک خواسته می‌شود که هجاهای کلمه‌ی مورد نظر(مداد)                                                                                                           را با هم ترکیب کرده و کلمه بسازد و به تصویرآن کلمه اشاره کند.

فعالیت تولید،مثال: از کودک پرسیده می‌شود که این صداها (ش- ای –ر)چه کلمه‌ای را می سازد، کلمه را بیان کن.

 فعالیت‌های تقطیع

شامل تقطیع کلمات به سیلاب‌ها و تقطیع سیلاب به آغازه و قافیه است.
مثال: به کودک می گوییم به این عکس نگاه کن. من ( لیوان) را جدا جدا ( با فاصله ۲ ثانیه) می‌گویم: (لی – وان) .                                                                        حالا به شما عکس‌هایی می‌دهم که باید اسم آنها را به صورت جدا جدا بگویی.

خرده آزمون تشخیص تجانس

مثال : در این فعالیت از کودک می‌خواهیم به عکس‌ها نگاه کند و اسمشان را بگوید( داس ، دام ، تاب).                                                                                    بعد به او می‌گوییم دو تا عکسی را که اول اسم‌شان مثل هم است را نشان بده.

 فعالیت جداسازی همخوان آغازین / پایانی/ میانی

مثال: به کودک می‌گوییم به این عکس نگاه کن و اسمش را بگو (چشم) حالا به من بگو صدای آخرش چیه ؟(م)

مثال: به این عکس نگاه کن و اسمش را بگو(شتر) حالا به من بگو صدای اولش چیه؟ (ش)

مثال: به این عکس نگاه کن و اسمش را بگو( درخت).

به صدای (خ) توی اسم گوش کن.اگر صدای (خ) را برداریم و نگوییم، چه باقی می‌ماند؟( د ر ت)

 تقطیع خوشه

مثال: از کودک می‌خواهیم صداهای کلمه ی دارای خوشه مثل ( کفش ) را مشخص کند.

 فعالیت جابه جایی صدا

مثال : به کودک می‌گوییم بگو ( کفش) .حالا بگو آن را با ( ک) به جای (ت).

فعالیت دست‌ورزی صدا

این فعالیت شامل دست‌ورزی صدا و ابدال آغازین ( جابه جایی همخوان آغازین دو کلمه) است.
نکته : این تکالیف را می توان براساس آگاهی کودک ازحروف نوشتاری به صورت کلامی یا نوشتاری اجرا کرد.

درمان:

گفتار درمان‌گر یا “آسیب‌شناس گفتار و زبان” باید توجه دقیقی به ارزیابی و درمان آگاهی واجی در کودکان پیش از دبستان                                                               و کودکان دبستانی داشته باشد. وقتی کودک براساس ارزیابی‌های انجام شده در آگاهی واجی ضعف نشان می‌دهد،                                                                    درمانگر سریعا درمان آگاهی واجی را با فعالیت‌های درمانی زبان_گفتار ادغام می‌کند.                                                                                                            باید ذکر کرد که درمان تکرار فعالیت‌های ارزیابی نیست.

درمانگر برای کودک مدل‌سازی می‌کند که چگونه یک فعالیت آگاهی واجی را انجام دهد.

ژسچرهای تولیدی مرتبط شده با هر صدا را به کودک آموزش می‌دهد و فقط روی مدالیته‌ی شنیداری تمرکز نمی‌کند.

درمان : پیش از سن دبستان

 به طور همزمان درمان تولید گفتاری و آگاهی واجی را مورد هدف قرار می‌دهیم.
 داستان‌هایی برای کودک بخوانید که دارای الگوهای تجانس و قافیه باشد و توجه کودک را به این الگوهای واجی جلب کنید.
 روی آگاهی از واج حتی در سن قبل از دبستان تمرکز می‌کنیم                                                                                                                                        ( بیشتر از آگاهی از سیلاب و قافیه با عملکرد سوادآموزی مرتبط می شود.)
 آگاهی از الفبا و تطابق صدا-نماد در این سن نیز هدف درمان است.                                                                                                                                (آموزش آگاهی واجی وقتی بهتر عمل می‌کند که هر دو صدا و نماد در درمان مورد هدف قرار گیرد.)
 فعالیت ها با تکالیف تشخیص به جای تولید شروع می‌شود.
 مفهوم صدا و نویسه را به کودک آموزش می‌دهیم.
 جداسازی واج ،تشخیص ( آیا(داس) و( دام )با صدای یکسانی شروع می‌شوند؟                                                                                                                به دهان من نگاه کن.) ،طبقه بندی ( کلماتی را که با صدای (ک)شروع می شوند راجدا کن.)،                                                                                            فعالیت‌های قافیه و تجانس و آموزش اشعار کودکان ازفعالیت های دیگر در این مرحله است.
 کلمات نوشتاری را با اندازه بزرگ زیر تصاویری که برای تولید درمانی استفاده می‌کنید بنویسید، و توجه کودک را به کلمات نوشتاری سوق دهید.

درمان : مقطع اول دبستان

 از فعالیت‌های دست‌ورزی صدا(جابه جایی واج‌ها) و تقطیع و ترکیب واج‌ها در این مرحله استفاده کنید.
 آگاهی از الفبا و آموزش تطابق واج و نویسه در این مرحله ضروری است.

درمان : کودکان بزرگتر/ نوجوان

 آگاهی صرفی: در کودکان بزرگتر آگاهی صرفی همزمان با آموزش آگاهی واجی برای بهبود خواندن                                                                                          ، هجی کردن، تلفظ و فهم کلمات بزرگتر آموزش داده می شود.
تکواژها، کوچکترین واحدهای معنادار هستند.

کلمات بر اساس پیش‌وندها، پس‌وندها و ریشه‌ های کلمات طبقه‌بندی می‌شوند.

مثال:reorganizing = re+ organize + ing
مثال: energy,energetic,energize

 در انتخاب محرک برای فعالیت‌های درمانی در نظر داشته باشید که سایشی‌ها آسان‌تر از انفجاری‌ها هستند                                                                              و خوشه‌های همخونی از واج‌های منفرد سخت‌تر هستند و در روند درمانی دیرتر از واج‌های منفرد هدف درمان قرار می‌گیرند.

نتیجه‌گیری:

 ما می‌دانیم که کودکان دارای اختلالات صداهای گفتاری ( مخصوصا همراه با اختلالات زبانی همراه ) در خطر مشکلات سوادآموزی هستند.
 نه فقط کودکان پیش از سن دبستان بلکه کودکان بزرگ‌تر نیز در خطر تجربه ی مشکلات سوادآموزی قرار دارند.
 آگاهی واجی حوزه‌ای است که در آن متخصص گفتار درمانی یا “آسیب‌شناس گفتار و زبان” می‌تواند                                                                                       و باید نقشی را در ارزیابی، درمان ( آگاهی واجی از طریق درمان قابل بهبود است.) و پیشگیری بازی کند.

References

Bernthal J, Bankson N, Flipsen JR P. Articulation and Phonological Disorder. 2009, Pearson.

Dodd B. Differential Diagnosis and Treatment of Children with Speech Disorder. 2005 ,Whurr

Bird, J., Bishop, D.V.M., & Freeman, N.H. (1995). Phonological awareness and literacy development in children with expressive phonological impairments. Journal of Speech and Hearing Research, 38, 446-462.

Stackhouse, J. (1997). Phonological awareness: Connecting speech and literacy problems. In B.W. Hodson& M.L. Edwards (Eds.), Perspectives in applied phonology (pp.157-196).Gaithersburg, Maryland: Aspen Publishers, Inc.

سلیمانی، زهرا. دستجردی کاظمی، مهدی. ۱۳۸۲ .آزمون آگاهی واج‌شناختی و ویژگی‌های روانسنجی آن. تهران: پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش.

گردآوری : فریده دهقانی
دانشجوی کارشناسی ارشد گفتار درمانی